Kunstenaars

• Ton Mertens

Over deze expositie

Door kunstrecensent/schrijver Wim van der Beek

De wereld van kwakzalvers, tovenarij en medicijnmannen oefent een bijzondere aantrekkingskracht uit op Ton Mertens. Maar ook acrobatiek en variété komen in zijn belevingswereld regelmatig voorbij. In zijn atelier staan tientallen boeken die deze belangstelling bevestigen. De fascinatie voor alchemie, mystiek en commedia dell’arte loopt niet alleen als een rode draad door de boekenkast van de kunstenaar, maar vormt ook de basis voor een recente portrettencyclus van gefingeerde personages die zich onvoorwaardelijk overgeven aan bijgeloof, rituelen, theatrale handelingen en merkwaardige geneeskundige ingrepen. Hun poses zijn geregisseerd, bedacht en gecultiveerd alsof ze een rol spelen en zich bewust zijn van de toeschouwer.

De mensen die Ton Mertens schildert zijn niet van deze tijd. Dat ligt voor de hand. In zijn schilderijen verbindt de kunstenaar namelijk elementen uit verschillende invloedsferen, cultuurgebieden en tijdperken. Hij schept een nieuwe werkelijkheid die boven de gebruikte referentiekaders uitstijgt. Zijn personages zijn daardoor in de meest letterlijke betekenis ‘uit de tijd’. Dit impliceert niet dat ze ouderwets zijn, maar het betekent wél dat ze zich losgemaakt hebben van een bepaalde periode en niet beantwoorden aan stereotiepe kenmerken. Door hun ondefinieerbare uiterlijk en mysterieuze verschijningsvormen ontsnappen ze aan vaste kaders of hokjes. Wie de tijdloze en universele personages toch een etiket wil opplakken komt uit bij omschrijvingen van algemeen bekende gemoedstoestanden en houdingen. Woorden als melancholisch, deerniswekkend, onthecht of contemplatief dringen zich bijna vanzelfsprekend op.

Ton Mertens voelt een sterke verwantschap met de middeleeuwen en het Italiaanse geïmproviseerde typentoneel dat van de zestiende tot de achttiende eeuw furore maakte. Toneelspel werd door de acteurs afgewisseld met acrobatische capriolen, muziek, dans en pantomime. Zijn bewondering voor de Florentijnse schilder en bouwmeester Giotto (1266 – 1337) steekt hij niet onder stoelen of banken. Met deze legendarische voorganger deelt hij zijn passie voor allegorische figuren. Evenals Giotto plaatst Mertens zijn figuren in een ruimtelijk doordachte context. Het schilderen van lijsten als onderdeel van de compositie kan in dit licht gezien worden. Ook de sterke concentratie op gebaren en houdingen is zowel kenmerkend voor het oeuvre van Giotto als voor dat van Mertens. Binnen het referentiekader van Mertens vallen eveneens het poëtische idioom van Giovanni Bellini (1430 – 1516) en de portretten van Gentile Bellini (1429 – 1507).

Ook Sandro Botticelli (1445 – 1510) mag in dit verband niet vergeten worden. Met hem deelt Mertens zijn uitgesproken voorkeur voor sierlijke vormen en ornamenten en voor de zachte melancholie die als een sluier over de expressie is gedrapeerd. Opvallend gegeven is dat in de recente schilderijen van de kunstenaar uit Steenwijkerwold kleur een ondergeschikte rol speelt. Nog niet eerder was zijn palet zó sober als in zijn nieuwste werk. In de schilderkunst van Botticelli was dat ook het geval. Daarnaast hield Botticelli van een allegorische en mythologische benadering van zijn onderwerpen. En onder invloed van de Italiaanse boeteprediker Girolamo Savonarola sloeg hij vaak een hartstochtelijke religieuze toon aan. De portretten van de door Mertens gewaardeerde Amerikaanse schilder James Whistler vallen eveneens op door spaarzaam kleurgebruik. In Whistler herkent Mertens ook de ambivalente houding die een bijzondere aantrekkingskracht op hem uitoefent.

Ton Mertens is een schilder die met beide benen in het hedendaagse tijdsgewricht staat. Schijnbaar moeiteloos maakt hij de vertaalslag van middeleeuwen naar heden. Commedia dell’arte wordt de viering van koninginnedag. Oude theatergezelschappen ondergaan een metamorfose. Maar de merkwaardige uitwassen en buitenissigheden blijven. Een vrouw met een neus als een slurf, jurken die zijn opgesmukt met strikken en portretten die fotografisch of digitaal gemanipuleerd lijken te zijn garanderen bijzondere kijkervaringen. Soms duikt een arm op die aan Giotto doet denken, maar die is dan wel zodanig in de compositie geplaatst dat er een extra betekenislaag aan wordt toegevoegd. Mertens verbindt werelden. Hij schildert pastiches, componeert een nieuwe werkelijkheid en verandert de aard en hoedanigheid van mensen en omstandigheden met de bedoeling er een eigen, persoonlijke wending of invulling aan te geven. Alles draait om de meerledigheid van het beeld. Onder datgene wat zich duidelijk manifesteert, ligt een laag die nauwelijks opvalt en bijna niet benoembaar is. De stand van de ogen, haardracht, enscenering en aankleding openbaren verwantschappen met klassieke portretkunst, maar de gemanipuleerde werkelijkheid is van deze tijd. Die paradoxale beeldvorming maakt de geportretteerde personen ongrijpbaar en raadselachtig. Toch gaat het wel degelijk om mensen van vlees en bloed. Ze zijn bezield, ook al lijken ze het tijdelijke lichaam ontstegen te zijn.

Inlevingsvermogen en ambivalentie zijn de dragers van de recente portrettencyclus die Ton Mertens in Galerie Delfi Form exposeert. Bijna terloops laat hij zien dat hij zijn klassieken kent. De portretten zijn helder, herkenbaar en overzichtelijk gecomponeerd. Maar wie probeert om ze te analyseren of te benoemen, loopt al snel tegen allerlei onverklaarbare verschijnselen, onverwachte beeldwisselingen, ongerijmde wendingen en paradoxale combinaties aan. Elementen uit verschillende ervaringsgebieden en invloedsferen komen samen in een nieuw domein. De vraag die onmiddellijk opdoemt, is wat de uiteenlopende beeldcitaten en referentiekaders met elkaar te maken hebben. Een daarvan afgeleide vraag is welke nieuwe identiteit of ervaringswereld de combinaties opleveren.

Ton Mertens beheerst de kunst van het schakelen, verenigen en verbinden. Hij stemt uiteenlopende belevingsgebieden en sferen op elkaar af met de bedoeling een nieuwe en authentieke wereldorde te creëren. Parodie en pastiche zijn middelen om de kijker aan de hand van min of meer vertrouwde gegevens te verleiden tot een zoektocht naar diepere betekenislagen die de essentie van ons bestaan raken. Ongebruikelijke cross-overs zijn eerder regel dan uitzondering. Het is verleidelijk om Mertens’ oeuvre te typeren als emblematische schilderkunst. Transformatieprocessen, metaforen en allegorieën buitelen over elkaar heen. Via die zinnebeeldige sluiproute confronteert de kunstenaar ons met zijn eigen iconografie. Hij appelleert aan ons collectieve geheugen, maar voegt tegelijkertijd ongekende indrukken toe aan het bestaande beeldenarsenaal.

Tentoonstelling: recente schilderijen van Ton Mertens; 2 september t/m 8 oktober, Galerie Delfi Form, Zwolle. Informatie: delfiform.nl of tel. 038 -4226835.

• Overzicht exposities
• Mailinglist (blijf op de hoogte van onze exposities)